Skip to content
LALT-Iso_1
  • menú
  • English
  • Español
Número 15
Uncategorized

"El primer abogado", de Comisario Jaguar

  • por Hubert Matiúwàa
Print Friendly, PDF & Email
  • August, 2020

I

Mba’iin àngiàn’ ló’
nìjañúú numuu xkujndu rí nìríga,
phú ninìì ngínáán ló’
numuu rí tsí máña gú’thàn ló’ ajngúùn,
asndo ná nuxkamaà jùmà rí ná’thán rí muriguìí jùbà’ ló’,
nùtheèn:
—Rí muní’ñáàn ló’
iya iduu Xtóaya’ gàjmàá
júbà ná na’gòò dùùn.

Inuu ìyì’ ná nùsgájma tsinuu akuan
nà’thán rí xkua’nii mà’nè me’.
Xo má ikháán nìkhìín ído xkua’nii nìríga,
ikajngó nìthaàn’ buanu rí mìdxù’ màtànè gajmaà,
nìdríyeè ìxí i’ní,
guma xígu gàjmàá ìdú tsídu awùún ama xàwí,
Nìthaàn’: —Àtangàán táà,
ído màtiyàá xo ja’nìì rí ngí nakhúú xtángoo.

 

I

El problema tenía sus muertos,
mucho maltrato por no hablar el idioma,
siempre había alguna razón
para quitarnos pedazo a pedazo nuestra montaña,
decían:
—Debíamos dejar el ojo de Xtóaya’,1
y el filo que madura las nubes.

El papel lleno de hormigas
traía cuenta de eso.
Estabas en edad de irte,
llenaron tu morral del cangrejo
con polvo de maíz,
totopos y sal de piedra,
te dijeron:  —Ahí vuelve,
cuando sepas de leyes.

 

II

Wakí rí nìdxá’núù
xúgíín xàbò nijngììn,
nìrádiìn xèdè
tsí nigúdìín ná i’wá xuajen rí ná’thán ñájun xuajian ló’,
nùtheèn:
— Nìthangáà à’diá ló’ rá,
nìthangáà xàbò tsí nda’yoo xtángoo rá.
Rí mbuyà gàmàkuà’ rá’khá ìyì’ jàyuu mà’thán,
skìñùún rú’kuè gí’maa rí mà’nè gàmakuíín.

Asndo xúgè’ mágumà mbànií
xkujndu drígoò jùbà’,
nìgi’dòò numùú xúgíín xàbò
tsí nijáñúún gajmàá numuu nè,
ikhiín tsí nìthiin ná boò rí mùru’waá ìtsí.

 

II

En la tarde de tu regreso
todos bebieron,
mataron reses
que a reatazos bajaron de las colonias,
decían:
—Llegó nuestro hijo,
el primer licenciado.
Para coronarte no valía el título
sino el apoyo que te daban.

Se iba a arreglar el viejo problema de la tierra,
valieron la pena tantos muertos
que se echaron en las cañadas
para retoñar raíces bajo las piedras.

 

III

Xúgè’ rí mbuyáà
ì’wá xuajen skiyà’ ló’,
mboo rènè mugíwan mìjná gajmàá agu ndéla ló’ rá.
Numuu rú’kuè,
mbro’on rí nìthangàà,
xugíín gò’ò nijúwaàn gàjnú rí ìwá mitsáán,
jamí xùgíín xàbèka nènè jà’wù xtédìún
jamí nìriyáà rawùn txídìín
numuu rí maxátiyaà inìì
rí màgíwàn’ akíàn’ rí ikhaàn ñàjuan’ àdè xuajin.

 

III

Los pueblos aledaños
conocerán nuestra fuerza,
los na savi2 se medirán
con el fuego de nuestras velas.
En la noche
las mujeres lucieron coloridos vestidos,
los hombres desempolvaron sus sombreros
y afilaron los machetes
para que sintieras orgullo
y supieras que tú, eres nosotros.

 

IV

Nènè mbàà àkuìin,
numuu rí níyò’ mìgú’ ná awúun xanáá,
numuu rí niyo’ mbañuún xàbò tsí tra’a xtíin inuùn
nùprà’àá daan jmí mbatsùn,
ídò nàtù’ùun ná gù’wáá
jamíí nàgo jùdiin rundiá ló’.

Nìjumù’ rí nìmbá mì’tsú nàxádxawùn
a’wó ngàmí rí nà’tsu ro’ò awúun’,
jamí naxatrigàmìnà’ xuwiù
inuu tsuwan ídò nàgáyu’ ná awúun xaná.

Ikajngó mbro’on rí nìdxá’nú nìgìnbúùn bìtún
gajmíí èjèn tsí xo má’ ikhúún ja’ñúù,
nixnaà xó’ xugíí bìtú tsú’kuè rí ma’ne mbita’a jambàá
numuu rí nìdxá’nú ná xuajian ló’.

 

IV

Creció mi anhelo,
harto de dormir en el monte,
de que hombres encapuchados
entren a patear cazuelas,
alborotar el fuego
y llevarse a los guajolotes.

Imaginé nunca más escucharía
al miedo morderme
y mi piel arrugarse entre las espinas,
en la maltrecha huida.

Esa noche
te llevé un racimo de luciérnagas
que otros como yo, habíamos juntado
para el día de tu regreso.

 

V

Ídò watse,
nìgúyáá xàbò buanu
numuu rí bríyà’ xóó gà’khò
drigòò xkujndu inuu xuajiàn ló’,
nangwá ndiyaá matríwùún,
asndo nangwá ndiyaá matiàxè
ná kuijììn wa’thààn ná rawuun xkruga.

Tikhuun buanu nithàn,
nijngaà wiñaà mé’,
numuu rí phú mbàà dxàà niniì,
nithiñúùn wá nè’nè,
ikajngó nìwa’thiìn xóó
asndo rí màtrigùùn,
xkua’nii nìnujngóò mbi’i,
nanguá lá’ iyaá màtrigùùn,
nàtruguaà rawuun xkruga
asndo nijnìí idxùún rí nàtiyúùn ná jàmbaà.

 

V

Los principales te fueron a ver,
no quisiste atenderlos,
ni siquiera asomarte
por los linderos de la puerta
donde te esperaban.

Dijeron, es por la cruda,
quizá se habían excedido en la fiesta
y sintieron pena por eso,
esperaron unos días,
seguías igual,
les abrías el paso
como si no estuvieran en tu camino.

 

VI

Nijumùún
rí numuu weñò rí nìthanè gajmaà
ikanjgó gí’maa rí mònè numáà,
numuu rí ndàà mbukùún
nixnáá xdú, xtíla jamí tsotòn,
rí giniin jayuu niwèjè akiàn’,
nìrathán rí màtrigùún
ndawáa nìthangaà akiàn’ mbujú’.

Buanu,
xó má’ akuiín ná jùbàá
túniì tsìndí mijneè,
nitheèn rí gíñá xkawè nìkhà jayòó nìmià’,
numuu rú’kue nigo judeé ndéla ná inuu júbà,
ná rawuun màthà,
jamí ná awúun daan nìndxá’wa àkiàn’
rí nìwànuu ná jàmbaà gàjmáá gíñá xkè’.

 

VI

Pensaron,
el estudio te había costado mucho
y debían pagarte de alguna manera,
te llevaron huevos, gallinas y chivos,
al principio decías que sí resolverías
pero luego no.

Tu gente,
como suelen ser los de esta tierra,
no se doblegaron,
creyeron que algún espíritu se apoderó de tu cuerpo,
rezaron a los montes, a los ríos,
y en el cántaro
llamaron a tu alma
perdida en el camino.

 

VII

Nìwàtàdxa’ún buanu
rí mutheèn ná rí nìthàgí’nií,
ná numuu rí nanguá i’goò ajngáa inuu júbà
jamí rondò rí nìgumà tsákhurámaá i’di inuu
rí màyáxii àkiàn’,
mbá xì’ñá ló’ ni’thán:
— Ràmajàn àkuìin dxáma tsú’kuè,
numuu rí gixaà nìkhà jayoó nè.

Xkua’nii mbujú nè’nè tsindìì akiàn’ xò’
ansdo rí nìganú imbaà dxáma tsí nìga’nè gàjmaà,
nìnújngoo mbi’i ju’,
xo má’ nìthanè ikhààn
xkua’nii má’ nè’nè tsú’kuè mangàa,
xkua’nii nènè i’wìín tsí nìguwá tsudúùn.

Xo má’ xkujndu rá, xó mà ikhaa nè,
ikajngó nìthán xì’ñá ló’:
— Xúgè’ rí nimbàá màxá’ga rá,
numuu rí phú nàxtiku àkuìin
jamí nanguá iñùú juyáà ló’.
Numuu rù’kuè,
tsáa èjèn ñajuàn xò,
nanguà nindoo mù’nguá gònè gàjmaà xó,
tsí ninjgoo nìganuù,
wajiúú mbi’i ngriguún tsínguà’,
nanguá lá’ è’nè àkuìín màtangíìn ná xuajiuún.

 

VII

Se convocó a los viejos
para saber qué pasaba contigo,
porque ni los cerros
ni los ocotes derramados de sangre
podían recobrar tu ánima,
uno dijo:
—Nuestro hijo salió mal,
se lo robó el diablo.

Volvimos a perder la esperanza
hasta que salió otro,
después de un tiempo,
hizo lo mismo y otros le siguieron.

Nada cambiaba,
dijeron: —Nadie más vaya,
porque cambian y no nos quieren.
Por eso,
nosotros no pudimos salir a estudiar,
quienes lo lograron
hace tiempo que andan fuera
y nomás no regresan.

Notas

1Deidad piel de agua de los mè’phàà.

2Gente de la lluvia (mixtecos).

 

Visita nuestra página de Bookshop y apoya a las librerías locales.

Iglesia en la comunidad mè’phàà de La Montaña de Guerrero. Foto: Anya De León.
  • Hubert Matiúwàa

Hubert Matiúwàa (1986) belongs to the Mè’phàà culture. He earned undergraduate degrees in Philosophy and Letters from the Universidad Autónoma de Guerrero and in Creative Writing from the Universidad Autónoma de la Ciudad de México, and a master’s degree in Latin American Studies from UNAM. In 2016, he was awarded the first Cenzontle Prize in Indigenous Languages, and in 2017 he received the Fifth Indigenous Literatures of America Prize (PLIA) and the State Prize for Young Poets from the State of Guerrero. He is the author of Xtámbaa: Piel de Tierra (Pluralia Ediciones/Secretaría de Cultura, 2016), Tsína rí nàyaxà’: Cicatriz que te mira (Pluralia Ediciones/Secretaría de Cultura de la CDMX, 2017), Ìjín gò’ò Tsítsídiín: Las Sombrereras de Tsítsídiín (INALI/Secretaría de Cultura, 2018), and Mañuwìín: Cordel Torcido (Universidad de Guadalajara/Departamento de Estudios en Lenguas Indígenas, 2018).

  • Whitney DeVos
whitney

Whitney DeVos is a writer, translator, and scholar. As a PhD candidate at UC Santa Cruz, she is currently completing a doctoral dissertation on documentary poetics in the Americas after 1945. Individual translations have appeared or are forthcoming in Chicago Review, Copper Nickel, and The Acentos Review, and a translation of prose by Sergio Chejfec will appear this year with Ugly Duckling Presse. She is also the author of a chapbook, On Being Blonde, and an assistant poetry editor at Asymptote.

PrevAnterior“Bellezas de muerte: mineras en La Montaña de Guerrero” de Hubert Matiúwàa
SIguiente“Xàbò mè’phàà: ser uno y ser todos. La voz del nosotros en la poesía de Hubert Matiúwàa” de Osiris Aníbal GómezNext
RELACIONADOS

Los payasos

Por Gabriel Payares

Los payasos llegaron un sábado, cuando habíamos salido de la ducha y recién comenzaba el horario de visita. Era un fin de semana fresco, de enero o de febrero a…

Clarice, la infancia y las gallinas

Por Sylvia Georgina Estrada

El primer cuento que leí de Clarice Lispector estaba protagonizado por una gallina. No una gallina cualquiera, sino una que, desafiando su condición de subespecie doméstica de la especie Gallus…

Pequeña carta de Oscar Wilde a su amado

Por Alfredo Zaldívar

Huyo del mundo para decir te amo.

…
Footer Logo

University of Oklahoma
780 Van Vleet Oval
Kaufman Hall, Room 105
Norman, OK 73019-4037

  • Accesibilidad
  • Sostenibilidad
  • HIPAA
  • OU Búsqueda de trabajo
  • Políticas
  • Avisos legales
  • Copyright
  • Recursos y Oficinas
Actualizado: 20/02/2024 01:30:00
Facebook-f Twitter Instagram Envelope
Latin American Literature Today Logo big width
REVISTA

Número Actual

Reseñas

Números Anteriores

Índice de Autores

Índice de Traductores

PUBLICAR EN LALT

Normas de Publicación

LALT Y WLT

Participar

Oportunidades para Estudiantes

CONÓCENOS

Sobre LALT

Equipo Editorial

Misión

Comité Editorial

LALT BLOG
OUR DONORS
Suscribirme
  • email
LALT Logo SVG white letters mustard background

Subscriptions

Subscribe to our mailing list.
LALT Logo SVG white letters mustard background

Suscripciones

Suscríbase a nuestra lista de correos.